W jednym z numerów listu „Paraklet” wydawanego przez BMP Antoniuk, mogliśmy przeczytać objaśnienie tematyki i charakteru nabożeństw Wielkiego Tygodnia. Poniżej przypominamy treść tego numeru:
Wielki Poniedziałek
Nabożeństwo tego dnia składa się z utreni, czasów zwanych wielkimi, izobrazitielnych i wieczerni połączonej z Liturgią Uprzednio Poświęconych Darów. Utrenia odprawiana jest zwykle w przeddzień wieczorem. Zamiast ,,Boh Hospod i jawisia nam’’ śpiewa się ,,Alliłuja’’ oraz troparion ,, Sie Żenich hradiet w połunoszczi’’. Tekst troparionu mówi o tym, że oto nadchodzi Oblubieniec i szczęśliwy jest ten sługa, którego zastanie On czuwającym. Podobnie ludzka dusza powinna czuwać aby nie być niedopuszczoną do królestwa Bożego. Po kanonie utreni trzykrotnie śpiewa się ,,eksapostiłarij’’-,,Czertoh Twoj wiżdu, Spasie moj, ukraszennyj i odieżdy nie imam da wnidu w oń, proswieti odiejanije duszy mojeja, Świetodawcze i spasi mia’’ (Zbawicielu, widzę Twój przepyszny pałac ale nie mam odpowiednich szat aby wejść do niego; Rozjaśnij szaty duszy mojej, Dawco światłości i zbaw mnie). Pałac symbolizuje niebo do którego nie może wejść ten, czyja dusza jest pełna grzechów , kto nie przyodział się w dobre uczynki. Podczas nabożeństw 3-ciej, 6-stej i 9- tej godziny czyta się obszerne fragmenty Ewangelii, tak aby w ciągu trzech dni została ona przeczytana w całości, a dokładnie do opisu męki Chrystusa w Ewangelii wg Jana. Po czasach odprawiane są ,,izobrazitielnyje’’ oraz Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów rozpoczynająca się z wieczerni. Podczas Liturgii odczytuje się fragment Ewangelii (Mt 21, 3-35) mówiący o niewdzięczności narodu żydowskiego, odtrąceniu Zbawiciela i ostatecznych losach świata. Niezależnie od tych myśli zawartych w nabożeństwie dnia Cerkiew wspomina w Wielki Poniedziałek Józefa, sprzedanego przez braci, syna patriarchy Jakuba. Jego niezasłużone cierpienie i późniejsze wywyższenie symbolizują los Jezusa Chrystusa.
Wielki Wtorek
W tym dniu nabożeństwo jest analogiczne do poniedziałkowego. Odprawia się utrenię (w przeddzień wieczorem) wielikije czasy z czytaniem Ewangelii, izobrazitielnyje i Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów rozpoczynającą się z wieczerni. Na utrenii śpiewa się trzykrotnie ten sam troparion co w Wielki Poniedziałek- ,, Sie Żenich’’ oraz ,,eksapostiłarij’’, ,,Czertoh Twoj’’. Ewangelia na utrenii (Mt 22,15-23,39) przytacza rozmowy Chrystusa z faryzeuszami o podatku, z saduceuszami o Zmartwychwstaniu oraz mowę Chrystusa piętnującą faryzeuszy. Podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów czytana jest Ewangelia (Mt 34; 36-36; 2) o powtórnym przyjściu Chrystusa, o dziesięciu Pannach, talentach pozostawionych przez włodarza sługom oraz o Sądzie ostatecznym na którym Chrystus osądzi uczynki każdego człowieka i wyda o nim wyrok. Teksty liturgiczne wielkiego Wtorku usilnie podkreślają potrzebę duchowej czujności i doskonalenia się.
Wielka Środa
W tym dniu odprawia się te same nabożeństwa co w dwa poprzednie dni. Na utreni czytana jest Ewangelia (J 12; 19-50) o przepowiedni Chrystusa, że Jego Śmierć dokona odkupienia rodzaju ludzkiego oraz, że poganie również przyjmą naukę Chrystusową. Podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów Ewangelia (J 26; 6-16) przytacza okoliczności pobytu Chrystusa w Betanii, gdzie w domu Szymona Trędowatego pewna grzeszna kobieta wylała na głowę Jezusa drogocenną myrrę. W Wielką Środę Cerkiew wspomina również podjęcie przez Judasza zamiaru wydania Chrystusa arcykapłanom. W nabożeństwie tego dnia podkreśla się bezinteresowność grzesznicy i surowo potępia zdradziecki plan Judasza. W tym dniu kończy się odprawianie liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, nie czyta się kafizm na utreni, czasach i izobrazitielnych oraz ostatni raz czytana jest modlitwa św. Efrema Syryjczyka.
Wielki Czwartek
W tym dniu Cerkiew wspomina kilka ważnych wydarzeń z ostatnich dni ziemskiego życia Zbawiciela. Na utreni (odprawianej w przeddzień) czytana jest Ewangelia (Łk. 22: 1-39) o Mistycznej Wieczerzy i ustanowieniu przez Jezusa Chrystusa św. Eucharystii. W kanonie w pięknej poetyckiej formie wyrażone jest znaczenie Ostatniej Wieczerzy oraz pożegnalna rozmowa Chrystusa z Apostołami. Trzykrotnie śpiewany jest troparion ,, Jegda sławnii uczenicy’’. Troparion podkreśla haniebną rolę jaką odegrał opętany chciwością Judasz. W Wielki Czwartek odprawiana jest Liturgia św. Bazylego Wielkiego rozpoczynająca się z ,,wieczerni’’. Ewangelia zawiera obszerne fragmenty szczegółowo opowiadające o Ostatniej Wieczerzy, umyciu przez Chrystusa nóg Apostołom oraz modlitwie w Sadzie Geetsemane. Zamiast ,,Iże Chieruwimy’’, wersetu przy Eucharystii Świętej. tzw. priczastna oraz ,,Da ispołniatsa usta nasza’’ śpiewa się cześć modlitwy ,, Synu Boży, przyjmij mnie jako uczestnika Twej Ostatniej Wieczerzy, nie ujawnię bowiem tajemnicy Twej wrogom, anie nie ucałuję Cię jak Judasz lecz jak łotr wyznaję Cię, wspomnij mnie w Królestwie Twoim’’. W Wielki Czwartek przygotowuje się św. Dary dla chorych na cały rok oraz dokonuje, wprawdzie raz na wiele lat, poświęcenia św. mira. W niektórych większych ośrodkach diecezjalnych praktykuje się obrzęd umycia nóg. Biskup, symbolizujący Chrystusa umywa nogi 12-tu kapłanom, którzy symbolizują 12-tu apostołów.
Wielki Piątek
W przeddzień Wielkiego Piątku, w czwartek wieczorem Cerkiew wspomina pożegnalną rozmowę Chrystusa z uczniami, modlitwę w sadzie Geetsemane, pojmanie Jezusa przez żołnierzy, sąd u arcykapłanów Annasza i Kaifasza, znęcanie się nad Chrystusem, ukrzyżowanie i śmierć na krzyżu. Wszystkie wspomniane wydarzenia miały miejsce w nocy toteż wierni powinni spędzić ten czas na modlitwie i czuwaniu. Dwunastu godzinom nocy odpowiada dwanaście ewangelii czytanych pośrodku cerkwi. W tym czasie wierni stoją z zapalonymi świecami co oznacza, że chwała i Boskość Chrystusa nie opuściły Go nawet podczas poniżenia i męki. W specjalnym krótkim kanonie zwanym ,,tripiesncem’’ mowa jest o znaczeniu cierpień Chrystusa oraz, że daremny jest zamach na Pana wszelkiego życia i stworzenia. Po kanonie wykonywany jest ,,eksapostiłarij’’-,,Razbojnika błahorazumnaho’’. Ta wzruszająca pieśń opowiada o łotrze ukrzyżowanym nieopodal Chrystusa, który dzięki wierze dostąpił zbawienia. Wierni proszą aby Drzewo Krzyża wyjednało dla każdego z nich oświecenie. Przed otpustem na utreni Wielkiego Piątku śpiewa się troparion ,,Iskupił ny jesi’’, w którym mowa jest, że Swą Krwią przelaną na Krzyżu Chrystus darował nam nieśmiertelność. Utrenia z dwunastoma ewangeliami nosi również nazwę ,,Strasti Hospodni’’ czyli Męka Pańska. Ponieważ św. Eucharystia służy pamięci śmierci Jezusa Chrystusa na Golgocie- to w Wielki Piątek kiedy Sam Chrystus składa Siebie w ofierze nie odprawia się św. Liturgii. Wyjątek czyni się jedynie dla wielkiego Święta Zwiastowania NMP. Zamiast Liturgii odprawia się wielikije czasy z paremijami, Apostołem i Ewangelią. Po południu około godziny 15-tej zgodnie ze świadectwem Ewangelii, odprawiana jest wieczernia poświęcona pamięci śmierci i zdjęcia z krzyża Jezusa Chrystusa. Po psalmie 103-im, Hospodi Wozzwach, stichirach, wejściu z ewangelią czytane są trzy paremije. W pierwszej z nich (Wj 33: 11-23) mowa jest o Mojżeszu, który modlił się do Boga za cały lud. Tak samo Jezus Chrystus jest naszym Orędownikiem przed Bogiem. W drugiej paremii (Hiob. 42: 12-16) zawarty jest opis jak Bóg pobłogosławił Hioba za jego cierpliwość wśród cierpień i doświadczeń. Trzecia paremija (Wyj. 52, 13-15: 53: 1-12:54: 1) przepowiada niebywałe poniżenie Zbawiciela. Po paremijach czyta się Apostoł (1 Kor 1,18-11: 2: 1-2) w którym podkreśla się, że na Krzyżu ujawniła się Mądrość Boża. Ewangelia (Mt 27: 1-38, Łk 23,39-43: Mt 27: 39-54: J 19: 31-37: Mt 27: 55-61) szczegółowo przedstawia śmierć Chrystusa na Krzyżu. Po ekteniach, usilnej i błagalnej chór śpiewa stichirę- ,, Tiebie odiejuszczahosia świetom jako rizoju’’ (Ciebie Obleczonego Światłością niczym szatą, zdjęli z drzewa Józef z Nikodemem…). Podczas śpiewu tej stichiry kapłan obkadza płaszczenicę, wizerunek Chrystusa w grobie, przygotowany i leżący na św. prestole. Po Otcze Nasz , płaszczanica przy śpiewie wzruszających troparionów, z wielkim nabożeństwem jest wynoszona na środek cerkwi i położona na specjalnym stole symbolizującym grób. Następnie kapłan i wierni z bojaźnią Bożą i w skupieniu składają pokłon i całują płaszczenicę jak samego Jezusa Chrystusa złożonego do grobu. Wieczernia potocznie nazywana jest ,, wynosem płaszczanicy’’ ponieważ ten obrzęd pozostawia niezapomniane wrażenie i jest najbardziej charakterystyczny dla nabożeństwa wielkiego Piątku. W tym wyjątkowym dniu obowiązuje szczególnie surowy post. Wszyscy powinni starać się powstrzymać od posiłków aż do wieczora.
Wielka Sobota
W tym dniu Cerkiew wspomina przebywanie ciała Chrystusa w grobie, Jego zstąpienie duszą do piekła, wprowadzenie łotra do raju oraz jednoczesne przebywanie z Ojcem i Duchem w niebie. Wyraża tę myśl, pieśń ,,Wo hrobie płotski, wo adie że z duszeju jako Boh: w rai że s razbojnikom i na prestole był jesi so Otcem i Duchom wsia ispołniajaj nieopisannyj’’ W skład nabożeństw Wielkiej Soboty wchodzi: utrenia (odprawiana zwykle w piątek wieczorem) oraz Liturgia św. Bazylego Wielkiego odprawiana w Wielką Sobotę rano i rozpoczynająca się z wieczerni. Na utreni podczas śpiewu troparionów ,,Błagoobraznyj Iosif’’, ,,Jehda sniszeł jesi k smierti’’ i ..Mironosicam Żenam’’ kapłan wychodzi z ołtarza przed ,,płaszczanicę’’. Wierni stoją z zapalonymi świecami. Rozpoczyna się nadgrobny śpiew 17-tej kafizmy w psalmie 118-tym, w którym autor przepowiedział w 175-ciu wersetach zawarcie nowego przymierza z Bogiem z jego naczelnym nakazem,-miłością i posłuszeństwem. Po każdym wierszu psalmu następuje krótki tekst wychwalający zmarłego i złożonego do grobu Zbawiciela. Małe ektenie rozdzielają 17-tą kafizmę na trzy części zwane ,,statiami’’. Po kafizmie następuje kanon Wielkiej Soboty, utwór o podniosłym charakterze, pełen uczucia i bogaty w treści dogmatyczne. Ostatnia jego pieśń zawiera wzruszające słowa, z którymi Chrystus zwraca się do ,,Matki Bożej- ,, Nie rydaj Mienie, Mati’’ (Nie opłakuj Mnie Matko widząc w grobie… powstanę bowiem w chwale). Podczas wielkiego sławosłowia, kapłan ponownie wychodzi z ołtarza trzykrotnie obkadza płaszczanicę i przy dźwięku dzwonów rozpoczyna się uroczysta procesja ze św. płaszczanicą wokół cerkwi. Procesja z płaszczenicą nawiązuje do tego jak Józef z Nikodemem oddali ostatnią posługę Ukrzyżowanemu, zdjęli ciało z krzyża, owineli w całun i złożyli do grobu. Oprócz tego procesja symbolizuje zstąpienie Chrystusa duszą do piekła i zwycięstwo nad śmiercią. Ponieważ śmiercią swą Zbawiciel ponownie otworzył nam drzwi do raju- płaszczanica po procesji przynoszona jest pod otwarte królewskie wrota. Po procesji i złożeniu płaszczenicy na poprzednim miejscu, pośrodku cerkwi, czytana jest paremija (Ez 37: 1-14) mówiąca o suchych kościach, które ożyły czyli o Zmartwychwstaniu ciał. Po paremii czyta się Apostoł (1 Kor 5: 6-8 3, 13-14), w którym mowa jest o tym, że ,, Chrystus został złożony w ofierze jako nasza Pascha’’. Na św. Liturgii Wielkiej Soboty po ,,małym wejściu’’ czyta się 15 paremij w których zebrane są ważniejsze proroctwa i zapowiedzi zbawienia przez mękę i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Zamiast ,,Swiatyj Boże’’ śpiewa się ,, Jelicy wo Christa krestitiesia wo Christa oblekostiesia’’. Jest to nawiązanie do starożytnego zwyczaju uroczystego Chrztu katechumenów (nie ochrzczonych) dokonywanego w Wielką Sobotę. Apostoł (Rz 6: 3-11), ten sam, który odczytywany jest podczas sakramentu chrztu nakazuje umrzeć dla grzechu aby żyć z Jezusem Chrystusem. Zamiast ,,Aliłuja’’ śpiewane są wybrane wersety z psalmów- ,, Woskresni Boże, sudi ziemli’ (Powstań z martwych, Boże, sądź ziemię, którą odziedziczysz wśród wszystkich narodów). W tym czasie szaty kapłańskie, wierzchnie przykrycia priestoła, żertwiennika, anałojów zmieniane są z ciemnych na jasne. Diakon w białych, błyszczących szatach niczym anioł przy grobie, wychodzi z Ewangelią i czyta radosną nowinę o Zmartwychwstaniu Chrystusowym (Mt 28, 1-20). Dzieje się tak dlatego, że wieczernia odnosi się już do dnia następnego, czyli pierwszego dnia WIELKANOCY. Dalej św. Liturgia odprawiana jest jak zwykle z niektórymi tylko osobliwościami. Zamiast ,,iże chieruwimy’’ śpiewa się pieśń, którą słyszy się tylko w Wielką Sobotę: ,,Da mołczit wsiakaja płot’ czełowiecza’’ (Niech zamilknie każdy człowiek i niech stoi z bojaźnią i drżeniem, niech nie myśli o niczym przyziemnym albowiem Król Królów i władca panujących składa siebie w ofierze i oddaje jako pokarm dla wiernych). Zamiast ,, Dostojno jest’’ śpiewana jest 9-ta pieśń kanonu utreni- ,, Nierydaj Mienie Mati’’. Bezpośrednio po św. Liturgii dokonuje się poświęcenia chleba i wina. Obrzęd ten w starożytności miał praktyczne zastosowanie, ponieważ wierni pozostawali aż do paschalnej nocy i wymagali pokrzepienia. Ponadto istnieje zwyczaj odczytywania księgi Dziejów Apostolskich, która powinna być przeczyta przed rozpoczęciem ,,połunoszcznicy’’. Obecnie istnieje zwyczaj poświęcenia w Wielką Sobotę po południu tzw. paschy (pokarmu) z mięsa, jajek i chleba. Kapłan odczytuje modlitwę, w której prosi aby Bóg wejrzał na te dary i uświęcił je jak niegdyś ofiarę Abrahama i Abla po czym kropi je święconą wodą. Zwyczaj ten stwarza nastrój zbliżającego się święta, które będzie tym radośniejsze im bardziej godnie przeżyło się zbawienny okres Wielkiego Postu.
Paraklet, Nr 15, Białystok, 2011 r.