Historia

piec-kopul-cerkwii-swietego-ducha_366417       Od lat 70. XX wieku prawosławna diecezja białostocko-gdańska starała się o zgodę na budowę nowej cerkwi w Białymstoku, wskazując, że już istniejące czynne obiekty sakralne ( m.in. sobór św. Mikołaja w centrum, cerkiew Wszystkich Świętych na Wygodzie, cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Starosielcach oraz cerkiew św. Eliasza w Dojlidach) nie wystarczały na potrzeby zwiększającej się liczby wiernych, emigrujących do miasta ze wsi. Jednak prośby arcybiskupa białostockiego Nikanora oraz proboszcza parafii św. Mikołaja, ks. Serafima Żeleźniakowicza, o uwzględnienie cerkwi w planach budownictwa sakralnego były odrzucane kolejno przez Urząd Wojewódzki w listopadzie 1972, marcu 1974, grudniu 1976, grudniu 1977 i maju 1980. Starania o budowę świątyni kontynuował od 1981 nowy biskup białostocki Sawa. Jak wspominał hierarcha, zażądał on od władz wyznaczenia miejsca dla cerkwi, stwierdzając, iż w przeciwnym razie zacznie starać się o odzyskanie działki przy ul. Sienkiewicza, gdzie znajdował się dawniej sobór Zmartwychwstania Pańskiego, a gdzie po jego rozbiórce powstał gmach Komendy Policji. W lutym 1981 biskup Sawa otrzymał informację, że plan wzniesienia cerkwi został włączony do planu budownictwa sakralnego i kościelnego na rok następny. Nowa świątynia nie miała jednak posiadać statusu parafii, lecz być filią katedralnego soboru.

Razem z ks. Żeleźniakowiczem oraz architektem Janem Kabacem biskup Sawa rozpoczął następnie poszukiwania najodpowiedniejszego miejsca dla nowej świątyni. Wśród wiernych i duchowieństwa istniały w tym zakresie podzielone opinie, rozważano trzy lokalizacje – na Antoniuku, Wygodzie i przy ul. Kopernika. O wyborze pierwszego miejsca zdecydował osobiście biskup białostocki. W grudniu 1981 zakupiono działkę przy ul. Antoniuk Fabryczny. Ponieważ okazało się, że na jej terenie mieszkają ludzie, parafia opłaciła dla nich nowe mieszkania. W pierwszym etapie prac budowa nie została dobrze przyjęta przez okolicznych mieszkańców. Do wojewody białostockiego wpłynęła ich skarga, w której stwierdzano, że cerkiew prawosławna „stanie się przyczyną nadmiernego hałasu” i będzie wywoływała zbędne zamieszanie. Już w trakcie budowy niedokończona budowla była trzykrotnie podpalana.

Kamień węgielny, w którym umieszczono obok aktu erekcyjnego kamienie z Grobu Pańskiego, Jordanu i Atosu, pod budowę cerkwi poświęcił biskup białostocki i gdański Sawa w dniu 1 sierpnia 1982. On też powierzył obowiązki nadzorującego budowę ks. Serafimowi Żeleźniakowiczowi. W czasie prac budowlanych w sąsiedztwie przyszłej świątyni działała tymczasowa kaplica. Jeszcze przed położeniem kamienia węgielnego biskup Sawa uzyskał zgodę władz lokalnych na to, by wznoszona cerkiew stała się świątynią parafialną, a nie tylko filią. Parafia została erygowana 16 czerwca 1982 i objęła osiedla Antoniuk, Białostoczek, Dziesięciny, Sady Antoniukowskie, Przyjaźń, Wysoki Stoczek, Marczuk oraz Słoneczny Stok. Z uwagi na liczbę wiernych zamieszkujących ten obszar, planowano wznieść cerkiew o znacznych rozmiarach.

Rok 1982 to początek organizacji parafii Św. Ducha w Białymstoku. 13 lutego 1983 r. parafia adaptuje pomieszczenie mieszkalne przekształcając je w tymczasową cerkiew. Pierwszym proboszczem parafii mianowany został ks. prot. Jerzy Boreczko, zaś do pomocy otrzymał wikariuszy: ks. prot. Józefa Łysynkiewicza, ks. Anatola Konacha, ks. protodiakona Włodzimierza Bogusa. Funkcje dyrygenta objął inżynier Grzegorz Maksymiuk. Na terenie parafii zorganizowano również 4 punkty katechetyczne i rozpoczęto nauczanie religii

Dla budowniczych cerkwi Świętego Ducha od początku najważniejszym było, by świątynia pomieściła jak najwięcej wiernych. Istniało kilka projektów budynku. Pierwszy zakładał odbudowę na nowym miejscu soboru Zmartwychwstania Pańskiego, wzniesionego w okresie zaboru rosyjskiego i rozebranego w dwudziestoleciu międzywojennym. Inna koncepcja przewidywała nawiązanie do tradycyjnej architektury ruskiej. Ostatecznie biskup Sawa dokonał wyboru między projektem architekta Kuźmienki, który uznał za dobry, lecz niespełniający oczekiwań w zakresie liczby wiernych, i pracą Jana Kabaca, którą ocenił jako spójny z wezwaniem przyszłej cerkwi i zatwierdził do realizacji. Cała koncepcja architektoniczna cerkwi opiera się na symbolice Zesłania Ducha Świętego. Ścianom i kopułom nadano kształt języków ognia. Świątynia ma pięć kopuł, które odwołują się do postaci Jezusa Chrystusa i czterech ewangelistów. Nawa cerkiewna została rozplanowana na rzucie oktagonu o powierzchni ponad 800 metrów kwadratowych. Od wschodu znajduje się pomieszczenie ołtarzowe rozdzielone na część z prestołem głównym oraz z prestołem bocznym (jego patronem jest święty Sawa). Nawa główna łączy się także z chrzcielnicą, zakrystią, przedsionkiem, w świątyni znajduje się empora przeznaczona dla chóru cerkiewnego

Już po rozpoczęciu budowy cerkwi okazało się, że zgromadzone środki oraz materiały budowlane są niewystarczające. W ich pozyskiwanie szczególnie zaangażował się ks. Jerzy Boreczko, pierwszy proboszcz parafii Świętego Ducha. Kierownikiem budowy był Aleksander Litwinienko. Wierni osobiście angażowali się w budowę, dobrowolnie podejmując się wykonywania różnych prac. Na placu budowy brały udział nieraz całe rodziny przynależące do parafii. Pracowali mężczyźni i kobiety. Wszystkie etapy mniej skomplikowane prac gromadziły wiernych, którzy bądź aktywnie uczestniczyli w procesie budowy, bądź porządkowali teren czy też wykonywali inne prace wokół nowej cerkwi. Trudna sytuacja ekonomiczna często stawiała pod znakiem zapytania kolejne etapy budowy. Warto zauważyć jednak, iż mimo tych trudności parafianie z wielkim zainteresowaniem i życzliwością odpowiadali na prośby o wsparcie i aktywne uczestnictwo w budowie. By pozyskać materiały parafianie brali udział w różnego rodzaju akcjach m.in. zgłaszali się do cegielni w Złotorii do produkcji cegieł. W zamian za tę pracę mogli kupić jedną czwartą tego, co udało im się wyprodukować. W ten sposób zdobyli 50 tysięcy cegieł.

Sceptycy zakładali, iż taka pełna mobilizacja wkrótce się skończy, że ludzie zmęczeni ciężką pracą, przerażeni perspektywą wieloletnich zmagań, będą się wycofywać. Jednak kolejne miesiące i lata pracy, przy budowie świątyni, to nie był skromny zapał. Parafianie nie zniechęcili się, wręcz przeciwnie – licznie stawiali się do wszelkich prac parafialnych. Jedna z pierwszych wspólnych akcji to wyładowywanie cegieł – akcja jednocząca siły mężczyzn i kobiet. Kolejne ważne wydarzenie – rozpoczęcie układania posadzki – poprzedził również masowy czyn, jakim stało się wylanie podłóg. Dzięki zaangażowaniu proboszcza, który niestrudzenie pukał do każdych drzwi: prywatnych, państwowych, małych i dużych firm, pieniądze były zdobywane powoli, ale systematycznie. Wszędzie, gdzie to było możliwe zamieszczał apel z prośbą o pomoc, wysyłał parafian, którzy nie tylko się trudzili fizycznie, ale i prosili o ofiary na budowę świątyni.

Niezwykle ważnym – z punktu widzenia młodej parafii – było utworzenie w podziemiach ciągle budującej się cerkwi parafialnej stolarni. Dzieła jej zorganizowania podjął się niezwykle zdolny białostocki stolarz Wiktor Bołtryk. W podziękowaniu za jego zasługi w dolnej cerkwi umieszczono specjalną wygrawerowaną tabliczkę. Stolarnia funkcjonuje do dnia dzisiejszego zabezpieczając potrzeby parafii w zakresie prac stolarskich jak i konserwatorsko – remontowych.

W toku prac architekt Jan Kabac opracowywał projekty kolejnych elementów zespołu świątynnego: ogrodzenia, domu parafialnego, studzienki do święcenia wody, jak również sąsiadującego z cerkwią ogrodu. W Boże Narodzenie 1988 r. do użytku liturgicznego oddano cerkiew dolną, położoną w podziemiach budowanej świątyni. Do ukończenia prac nad główną bryłą budowli w podziemnej cerkwi odbywały się wszystkie nabożeństwa. Obecnie dolna cerkiew przeznaczona jest dla nabożeństw w dni powszednie, posług pogrzebowych oraz do odprawiania niedzielnych liturgii w języku polskim (od października 2005 roku).

Wielkim wyzwaniem dla młodej parafii było wyposażenie wnętrza głównej cerkwi. Monumentalna świątynia wymagała przede wszystkim należytego oddzielenia ołtarza od nawy głównej. Autorem projektu ikonostasu dla cerkwi został również Jan Kabac. Jego wygląd nawiązuje do kształtu cerkiewnych kopuł. Prace nad ikonostasem rozpoczęły się w 1995 roku i trwały ponad 10 lat. Przy rzeźbie całości pracowało czterech artystów z Mińska i czterech z Poczajowa. Przestrzeń między wizerunkami świętych wypełniono motywami roślin, owoców winorośli oraz krzyży i rozet. Ikony do ikonostasu – łącznie 260 – napisali Wiktor Downar i Aleksander Łoś. Ich fundatorami byli sami wierni, oni również z własnych środków opłacili wykonanie chorągwi procesyjnych, kielichów i świeczników.

Cerkiew została konsekrowana 16 maja 1999 roku. W ceremonii udział wzięli metropolita warszawski i całej Polski Sawa, biskupi lubelski i chełmski Abel, białostocki i gdański Jakub, bielski Grzegorz oraz biskup grodzieński i wołkowyski Artemiusz.

W 2000 roku zawieszono unikalne na skalę światową panikadiło. Konstrukcja o łącznej rozpiętości sześciu metrów, wadze 1200 kg, złożona z dwóch części, z których wyższą umieszczono w samej kopule, zaś niższą – na wysokości 9 metrów od podłogi. Żyrandol podtrzymują 24 liny symbolizujące zstępującego na ziemię Ducha Świętego. Między świecami znajdują się prostopadłościenne witraże z wizerunkami apostołów oraz świętych. Całość przyjmuje kształt zbliżony do korony a powstała w pracowni w Mińsku.

Cztery lata po poświęceniu świątyni w jej wnętrzu rozpoczęto prace nad wykonaniem kompleksu fresków. Ks. Jerzy Boreczko osobiście wybrał do jej wykonania grupę ikonografów z Doniecka pod kierunkiem Wołodymyra Teliczki, zapoznawszy się wcześniej z całym szeregiem dzieł ikonografów rosyjskich, ukraińskich, białoruskich i bułgarskich. Artyści z Doniecka jako pierwszy wykonali fresk Eucharystia w pomieszczeniu ołtarzowym, obrazujący wieczność ukazywanego sakramentu. Projekt obrazów w nawie opracowali wspólnie ikonografowie, architekt i proboszcz parafii.

W latach 2009-2010 przeprowadzono remont dolnej cerkwi. Odnowiono ikonostas, pojawiło się nowe wyposażenie, ale przede wszystkim ściany i sufit pokryto freskami, których autorem była znana wcześniej grupa ikonografów z Doniecka. 24 maja. 2010, w dniu parafialnego święta, arcybiskup białostocko-gdański Jakub, w asyście biskupa supraskiego Grzegorza, poświęcił dolną świątynię po generalnym remoncie.

Na terenie cerkiewnym znajduje się pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956: żołnierzy Wojska Polskiego, walczących w szeregach Armii Czerwonej, ofiar sowieckiej deportacji, niemieckiego terroru, egzekucji i pacyfikacji z rąk polskiego podziemia niepodległościowego w latach 1944–1956. Tablica umieszczona na pomniku zawiera napis w języku polskim: „Prawosławnym ofiarom drugiej wojny światowej, męczennikom za wiarę i narodowość w latach 1939–1945. Świętym Ziemi Podlaskiej” oraz analogiczną inskrypcję w cerkiewnosłowiańskim. Podstawę monumentu stanowi polny kamień, na którym wymieniono niektóre miejscowości, w których w latach 1939–1956 ginęli prawosławni: Końcowiznę, Popówkę, Potokę, Rajsk, Sypnie, Szpaki, Wólkę Wygonowską, Zanie, Zaleszany Całość wieńczy kopułka zwieńczona krzyżem, w której umieszczono mozaiczne wizerunki Chrystusa, Matki Bożej, Atanazego Brzeskiego i Gabriela Zabłudowskiego. Ich autorami są twórcy z Białoruskiej Akademii Sztuki, których pracą kierował Włodzimierz Zinkiewicz. Prace przy budowie pomnika i jego wykończeniu trwały od 2009 do 2012. Gotowy pomnik został poświęcony 4 czerwca 2012, w dniu święta patronalnego cerkwi Św. Ducha, przez arcybiskupa białostocko-gdańskiego Jakuba oraz biskupa supraskiego Grzegorza

Ostatnim elementem kompleksu i niejako ukoronowaniem całego kompleksu została dzwonnica cerkiewna. Jej projekt opracował Jan Kabac, zaś część konstrukcyjną Mikołaj Malesza. Kamień węgielny wmurowano 6 sierpnia 2006 roku. Wykonawcą do wysokości 7,5 metra był Michał Chomczyk, zaś od tej wysokości do 70 metrów prace wykonywał Włodzimierz Troc. Dzwonnica została wzniesiona na planie kwadratu o boku 12 metrów. Na 70–metrowej wieży, na trzech poziomach od wysokości 26 metrów począwszy znajduje się dziesięć dzwonów – cztery odlane w Holandii i sześć w Węgrowie. Na potrzeby cerkiewnych dzwonów skomponowano cztery melodie, których odtwarzanie uruchamiane jest komputerowo, a ich autorem jest Władimir Pietrowski z Archangielska. Dzwony znacząco różnią się wagą – największy waży 800 kg, najlżejszy – 18 kg. Na dzwonnicy zamontowana jest antena Radia Orthodoxia.

Budowlę zdobią motywy krzyży greckich oraz mozaiki. W górnym rzędzie są to kompozycje z wizerunkami Chrystusa z otwartą i zamkniętą Ewangelią, Matki Bożej oraz Opieki Matki Bożej. Niżej umieszczono mozaiki ewangelistów oraz Obraz Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczyniony, św. Jerzego, św. Mikołaja i Częstochowską Ikonę Matki Bożej. Autorami mozaik są ikonografowie z Doniecka, a łączna ich powierzchnia to 60 metrów kwadratowych.

W cerkwi Świętego Ducha, wielokrotnie gościli hierarchowie innych autokefalicznych Kościołów prawosławnych:

  • metropolita rostowski i nowoczerkaski Włodzimierz, 8 września 1983
  • arcybiskup fiński i karelski Paweł, 16 listopada 1983
  • metropolita miński i słucki Filaret, 16 września 1985 i 22 listopada 2000
  • patriarcha konstantynopolitański Bartłomiej, 15 października 1998
  • patriarcha Rumunii Teoktyst, 6 października 2000
  • patriarcha Aleksandrii Piotr VII, 21 sierpnia 2001
  • patriarcha Serbii Paweł, 23 października 2001
  • metropolita całej Ameryki i Kanady Herman, 9 września 2003
  • arcybiskup Aten Chrystodulos, 20 września 2003
  • arcybiskup Tirany i całej Albanii Anastazy, 2003
  • Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, 3 września 2005
  • arcybiskup karelski i fiński Leon, 13 października 2006
  • arcybiskup Cypru Chryzostom II, 20 sierpnia 2009
  • patriarcha jerozolimski Teofil III, 26 czerwca 2010
  • metropolita Dioklei Kallistos, 18 listopada 2011
  • metropolita płowdiwski Mikołaj, 11 sierpnia 2011
  • patriarcha moskiewski i całej Rusi Cyryl, 18 sierpnia 2012
  • patriarcha Antiochii i Całego Wschodu Jan X, 21 sierpnia 2016
  • metropolita całej Ameryki i Kanady Tichon, 20 sierpnia 2018

Szczególnie wizyta JŚ Patriarchy Moskiewskiego Cyryla była dla Parafii doniosłym wydarzeniem, stanowiła bowiem kulminacyjny punkt wizyty Jego Świątobliwości na Białostocczyźnie. Patriarcha wizytując Cerkiew Świętego Ducha powiedział: Jestem pod wielkim wrażeniem, że tyle tu zrobiono. Ta świątynia jawi się jako wielki dowód ofiarności i oddania dla swojej wiary. Tu jest wszystko obecne – i ogromna świątynia, i wierzący naród, i wierząca młodzież. Patriarcha ofiarował też ikonę Tichwińskiej Matki Bożej.

W tym samym roku – 23 września – miała miejsce kolejna wielka uroczystość. Przewodniczył jej JE Wielce Błogosławiony Metropolita Warszawski i całej Polski Sawa a uczestnikami byli także JE Najprzewielebniejsi: Metropolita Verii i Naus Pantelejmon, Arcybiskup Lubelski i Chełmski Abel, Arcybiskup Białostocki i Gdański Jakub, Arcybiskup Wileński i Litewski Innocenty, Arcybiskup Rio de Janeiro Chryzostom, Biskup Supraski Grzegorz, Biskup Recife Ambroży oraz Biskup Bobrusjki i Bychowski Serafin. Uroczystość miała potrójny charakter. W 2012 minęło trzydzieści lat od powstania tej największej w Białymstoku parafii. Symbolicznym zakończeniem budowy cerkwi i parafii było poświęcenie przez Metropolitę Sawę siedemdziesięciometrowej dzwonnicy. W tym samym roku przypadał także jubileusz 50 – lecia święceń kapłańskich proboszcza antoniukowskiej parafii ks. mitrata Jerzego Boreczki. Z tej okazji w imieniu św. Soboru Biskupów PAKP uhonorowany został przez Władykę Sawę prawem noszenia drugiego krzyża z ozdobami.

13 października 2013 roku zostało poświęcone i oddane do użytku przyparafialne boisko sportowe. To pierwsza tego typu inicjatywa utworzenia miejsca rekreacyjnego w obrębie świątyni prawosławnej. Można na nim grać w koszykówkę, siatkówkę i tenisa. Pomysłodawcami utworzenia boiska byli młodzi ludzie z działającego przy parafii bractwa oraz duchowni z proboszczem na czele. Budowę sfinansowała parafia.

Kolejna ważna data w historii parafii to Dzień Świętego Ducha 10 czerwca 2014 roku. Tego dnia po Świętej Liturgii, której przewodniczył JE Arcybiskup Białostocki i Gdański Jakub dokonano poświęcenia monumentu – rzeźby Świętego Archanioła Michała. Kunszt wykonania rzeźby i jej rozmiar czynią ją wyjątkową na skalę kraju i Europy.

W organizacji życia parafialnego niezwykle istotną rolę odegrały chóry. Pierwszy z nich – parafialny – związany jest bezpośrednio z początkami parafii Świętego Ducha. Jego założycielem i pierwszym dyrygentem był Grzegorz Maksymiuk. Chór nie tylko śpiewał podczas wszystkich nabożeństw w parafii ale prezentował się też w czasie koncertów i przeglądów chóralnych. W latach 1991 – 2015 chórem parafialnym dyrygował ks. protodiakon Eugeniusz Skowroński, który w 2015 roku przekazał kierowanie chórem Ireneuszowi Ławreszukowi. Młodzieżowy chór „Psalmodija” został zorganizowany w 1985 roku przez Kirę Boreczko. Po półrocznym przygotowaniu młodzież zaczęła śpiewać na nabożeństwach w świątyni parafialnej. W październiku 1986 roku, na krótko chór objął Aleksander Łysynkiewicz, po którym, jeszcze w tym samym roku, dyrygentem chóru młodzieżowego został Bogdan Pura. Po blisko trzydziestu latach pracy pan Bogdan odszedł na zasłużony odpoczynek, a jego następczynią została Agnieszka Zińczukktóra pracowała z zespołem w latach 2018 – 2019. Od 1 września 2019r. chór prowadzi pani Vita Kociubajło. Początkowo chór nie posiadał własnej nazwy – nazwa „Psalmodija”, oznaczająca „śpiewanie psalmów” została przyjęta w 2004 roku. W odpowiedzi na potrzeby najmłodszej części parafii we wrześniu 1991 roku powstał chór dziecięcy. Jego założycielem i pierwszym dyrygentem był ks. protodiakon Eugeniusz Skowroński. Od 1994 r. do października 2004 r. chór prowadziła Agnieszka Skowrońska. Od 2004 r. do dnia dzisiejszego chórem dyryguje Katarzyna Rydzewska – Pietrzak. „Najmłodszy” z chórów – polskojęzyczny – powstał w październiku 2005 r. w związku z decyzją JE Biskupa Białostockiego i Gdańskiego Jakuba o celebracji Liturgii w języku polskim w niektórych cerkwiach m. Białegostoku. Pierwszą dyrygentką została Krystyna Misiukiewicz. W latach 2009 – 2015 chór śpiewał pod kierownictwem Joanny Józefowicz, w latach 2015 – 2018 z chórem pracowała Agnieszka Zieńczuk, a przez kolejne dwa lata Anna Jakoniuk. Obecnie zepół prowadzi Gabriel Jarocewicz. W 2011 r. chór przyjął nazwę – Chór Polskojęzyczny „Kardia”.

Wykaz kleru Parafii Świętego Ducha w Białymstoku:

proboszczowie:

  • ks. protoprezbiter Serafim Żeleźniakowicz (1982 – 1983) – jako proboszcz parafii katedralnej Św. Mikołaja
  • ks. mitrat Jerzy Boreczko (1983 – do chwili obecnej)

wikariusze:

  • ks. mitrat Anatol Konach (1982 – 1990)
  • ks. prot. Józef Łysynkiewicz (1983 – 1985)
  • ks. prot. Igor Chlabicz (1984)
  • ks. mitrat Jan Fiedorczuk (1984 – 1985)
  • ks. prot. Stefan Urbanowicz (1985 – 1994)
  • ks. mitrat Włodzimierz Parfien (1990 – 2010)
  • ks. mitrat Andrzej Bierezowiec (1990 – 2017)
  • ks. prot. Adam Sawicki (1994 – 2001)
  • ks. prot. Jarosław Pagór (2001 – 2009)
  • ks. prot. Jan Kojło (2002 – 2016)
  • ks. prot. Andrzej Popławski (2009 – do chwili obecnej)
  • ks. prot. Mirosław Filimoniuk (2011 – do chwili obecnej)
  • ks. Piotr Omelczuk (2016 – do chwili obecnej)
  • ks. Sylwester Klebus (2017 – 2020)
  • ks. prot. Władysław Masajło (2020 – do chwili obecnej)

diakoni:

  • ks. protodiakon Włodzimierz Bogus (1983 – 2008)
  • ks. protodiakon Eugeniusz Skowroński (1998 – do chwili obecnej)
  • ks. protodiakon Piotr Borowik (2008 – 2015)
  • ks. protodiakon Jan Tichoniuk (2015 – 2024)